किन हुन्छ कुष्ठरोग ?

सुशील रिजाल 'अभिनव' (काठमाडौँ विश्वविद्याë

हरेक वर्ष अङ्ग्रेजी महिनाको पहिलो महिना, जनवरीको अन्तिम दिन ३१ तारिखमा विश्व कुष्ठरोग दिवस मनाउने गरिन्छ । कुष्ठरोगका विरुद्ध जनचेतना जगाउन अनि कुष्ठरोगीको सहयोगका लागि भनेर धेरै सभा, सम्मेलन र र्‍यालीको आयोजना गरिए पनि कुष्ठरोगीलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा धेरै परिवर्तन भएको पाइँदैन ।
हाम्रै समाजमा कुष्ठरोग अनि रोगीका बारेमा रहेको नकारात्मक सोचाइ, व्यवहार र कुष्ठरोगसम्बन्धी आवश्यक चेतनाको अभावका कारण न त विरामी आफैँ रोगको निदानका
लागि अगाडि आउन सकेका छन् न त परिवारका सदस्य, आफन्त अनि समाजले रोगीलाई उपचार केन्द्रसम्म पुर्‍याउन आवश्यक पहल नै गरेका छन् ।

कुष्ठरोगलाई अङ्ग्रेजीमा लेप्रोसी भनिन्छ । जुन यो रोग लगाउने व्याक्टेरिया माइक्रोबेक्टिरियम लेप्रेइबाट आएको हो । यो रोगको अर्को नाम हान्सेन्स डिजिज पनि हो । माइकोवेक्टिरियाका अरू प्रजातिजस्तो यो, कुष्ठरोग लगाउने व्याक्टेरियालाई चाहिँ कृत्रिम वातावरणमा छुट्याएर वृद्धि गराउन सकिँदैन । 'अरमाडिल्लो' भन्ने एक प्रकारको जनावरबाहेक मानिसमा मात्र यो व्याक्टेरियामा पाइन्छ अनि मानिसको कोषबाहेक मुसाको खुट्टामा मात्र यसको वृद्धि गर्न सकिन्छ ।
विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन -ध्ज्इ) को कुष्ठरोग निवारण परियोजना केही हदसम्म सफल भएको पाइन्छ किनकि हालसम्म एक करोड ३० लाख भन्दा बढी व्यक्तिलाई कुष्ठरोगबाट मुक्ति दिलाई सकिएको छ । परिवर्तित उपचार पद्धति लागू गरिए यता, सन् १९८५ देखि हालसम्म कृष्ठरोगीको सङ्ख्या ५४ लाखबाट घटाएर ६ लाखमा झारिएको छ । विश्वभरि भएका कुष्ठरोगीमध्ये भारतमा मात्रै ७० प्रतिशत रोगी रहेको पाइएको छ । भारतपछि ब्राजिल दोस्रोमा आउँदछ । कुष्ठरोग एसिया र अपि|mकामा अत्याधिक पाइने लाग्ने रोग हो ।
कुष्ठरोग यसरी नै सर्छ भनेर किटानका साथ भन्न नसकिए पनि नाकबाट निस्कने सिँगानलगायतका फोहोर नै प्रमुख तìव हो भनेर केही अध्ययनले देखाएका छन् । सन् १८७४ मा वैज्ञानिक हृयानसेनले नर्वेमा पत्ता लगाएको यो रोग मुख्यतयाः कुष्ठरोग लागेका विरामीको सङ्क्रमित छालासँग धेरै सम्पर्कमा रहेमा वा विरामीको नाकबाट निस्कने फोहोरमा रहेका कीटाणुको सम्पर्कमा आएमा सर्दछ । अनि विरामीको स्नायु प्रणालीमा प्रत्यक्ष असर पुर्‍याउँदछ ।
महिलाभन्दा पुरुषमा बढी लाग्ने गरेको पनि अध्ययनले देखाएको छ । साथै रोगको सीधा सम्बन्ध गरिबी र उच्च जनघनत्वसँग रहेको पाइएको छ ।
लक्षण ः
जीवाणु शरीरमा प्रवेश गरिसकेपछि रोगको लक्षण देखिनलाई केही महिनादेखि लिएर कयौं वर्षसम्म पनि लाग्न सक्छ । कुष्ठरोग अकस्मात लाग्ने रोग होइन, यो विस्तारै विरामीमा देखिन थाल्दछ ।
शरीरमा -कुनै पनि भागमा) दादजस्तो देखिन्छ, छालाको रङ फुस्रो हुन्छ अनि त्यो ठाउँमा छोएमा थाहा हुँदैन । कसै कसैमा शरीरमा विमिरा आउँछ अनि हलुका ज्वरो पनि आउँछ ।
कुष्ठरोग मुख्यतयाः दुई प्रकार हुन्छन
ट्युवरकुलोइड लेप्रोसी ः
यसमा, शरीरमा एउटा दादजस्तो आउँछ, जसले छालाको रङ फुस्रो बनाउँदछ अनि छोएको थाहा हुँदैन । खास गरेर त्यस्तो दाद हातखुट्टा, अनुहार वा नितम्बमा आउँछ । स्नायु प्रणालीमा खराबी ल्याउने हुनाले दाद आएको ठाउँ वरपरको मांसपेशी शिथिल र सानो हुँदै जान्छ । दाद केही समयपछि आफँै निको भएर जान्छ र यसको उपचार सजिलो छ ।
लेप्रोम्याटस लेप्रोसी ः
यसमा दाद शरीरको कुनै पनि भागमा आउन सक्छ, साथसाथै हातखुट्टा सुन्निने अनि रुघा लागिरहने हुन्छ । कानको छालामा आएको फरक चाँडै चिन्न सकिन्छ । आखीभौँका रौं पातलो हुँदै जान्छन् । रुघा लागिरहने भएकोले नाकमा चिलाएको जस्तो वा बन्द भएको जस्तो असजिलोपना भइरहन्छ । केटामा स्तन ठूलो हुँदै जाने, अण्डकोष चाहिँ सानो हुने हुन्छ । हातका औँलामा भएका स्नायु तन्तु बिगार्ने हुनाले औँला कुपि्रँदै जाने र पछि गएर औँला नै झर्ने सम्भावना रहन्छ ।
समाधान ः
पहिलेदेखि चलाइएका औषधिविरुद्ध व्याक्टेरियाले प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाइसकेकाले व्याक्टेरिया विरुद्ध चार/पाँच वटा औषधि एकसाथ खान दिइन्छ जसलाई 'मल्टी ड्रग थेरापी' भनिन्छ ।
विरामीलाई शिक्षा दिनु पनि जरुरी छ । विरामीले आˆनो हात खुट्टाको हेरचाहमा विशेष ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । हातखुट्टाका स्नायु तन्तु नष्ट हुने हुनाले विरामीले घाउ भएको पनि थाहा पाउँदैन जुनपछि गएर अल्सरमा परिणत हुन्छ । अल्सर भएपछि हातले केही सामान उचाल्न पनि हुँदैन । त्यसैले राम्रो खाले जुत्ता मोजा र पञ्जा लगाएर बस्न आवश्यक छ ।
कुष्ठरोगको उपचारमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ । विशेषज्ञ डाक्टरकोमा गएर शल्यक्रिया र फिजियोथेरापीको मद्दतले उपचार गराउनु पर्छ ।
कुष्ठरोगको रोकथाम भनेको नै रोग लागेको थाहा पाउने वित्तिकै गएर उपचार गराउनु हो । ब्याक्टेरियाको सङ्ख्या बढ्न नदिएमा रोगको निदान पनि चाँडै हुन्छ अनि शरीरको अङ्गको क्षति पनि कम व्यहोर्नुपर्छ ।
याद राखौं :
नबिराई गरेदेखि औषती मूलो,
कुष्ठरोग भन्ने कुरो, अब छैन ठूलो !!