कर्तव्यले गाँजेको जिन्दगी

- सुशीला देउजा

लौ आयो हजुर ताजा ताजा तरकारी......प्रभात फेरी लगाए जस्तै हरेक विहानी सुनिने आवाज हो यो । उसको यो आवाजले मलाई खाना पकाउने समयको आभास हुन्छ । ठीक खाना पकाउने समयमा ऊ आई पुग्छ । उसको आवाज र आगमनसँग कुनै अदृश्य सम्बन्ध गाँसिएजस्तै कुनै दिनको अनुपस्थितिले मात्र पनि कताकता असजिलो र केके नपुगेको महसुस हुन्छ । तराई-मूलको एक बृद्ध सधैँजसो घरअगाडि आएर आवाज दिन्छ । उसको पाइलाले न जाडो भन्छ न गर्मी ..न हुरीबतास न दूरी । सोच्दछु निरन्तर चलिरहने, कहिले नथाक्ने ती सुकेका सिकुटे खुट्टा कुन उद्देश्य र शक्तिले क्रियाशील भइरहेछ । भोकप्यास थकाई केहीको पनि पर्वाह नगरी लामो समयदेखि पाइताला खियाउँदै आएका हुन् यिनले । प्रत्येक बिहान ठीक ५ बजे तरकारी बजार पुग्छन् । चाहिने जति तरकारी किनी साइकलको टोकरीमा राखी साइकल डोराउँदै जोडजोडले तरकारीको नाम लिँदै घरघर पुग्छन् । दिनभर कहाँकहाँ कति हिँड्छन् पत्तो हुँदैन उनलाई । साँझतिर खाली टोकरीकासाथ थकित शरीर लखतरान भई डेरा पुग्छन् । यो हो उनको दिनचर्या । धेरै वर्ष भइसक्यो यो परिचित आवाज सुन्दै आएको मैले । जहिलेदेखि मैले उसलाई देखेँ । त्यसबेलादेखि अहिलेसम्ममा उसको लवाइ र शरीरको प्राकृतिक बनोट उस्तै देखेको छु । त्यसमा कुनै बढोत्तरी या भनौँ मोटोघाटो देखेको छैन । बरु शरीर गल्दै गएको जस्तो लाग्छ । जस्तै जाडो गर्मीमा पनि उही एक सरो धोती कमिज खुट्टामा हिँड्दाहिँड्दा खिइसकेको प्लास्टिक चप्पल, सुकेनास लागेजस्तै शरीर, कपाल जिङ्गरिङ्ग, मुहार रसविहीन खङरङ्ग सुकेको । उमेर धेरै नभए पनि दुखपीर, परिश्रमको थप्पड सहँदा सहँदा होला समय अगावै वृद्धजस्तो लागेको । अब त एक दुई दाँत पनि झरिसकेछ । तै पनि घरघर हिँड्दै उत्तिकै खटेको देखिन्छ । एक दिन मैले यत्तिकै कुरैकुरामा भने "यस्तो बूढो भइसक्यौ कति दुख गरेको ? कति पैसा चाहिएको ?" क्षणभरको मौनतापछि आहत मनबाट लामो सुस्केरा निकाल्दै उसले भन्यो " क्या करे हजुर घर मे बिना व्याही तीन लडकिया है । लडर्कियाका घर बसाना है । उनके शादीके लिए बहुत सारा पैसा चाहिए । बाप हँु ए सव मै नही करुँगा तो और कौन करेगा" सुकेर गालामा च्याप्प टाँसिएको छालाको पसिना पुछ्दै उसले भन्यो । दिक्क र खल्लो मन लिई म उसको कुरा एकोहोरो सुन्दै थिएँ । उसले तरकारी जोख्दै भन्यो "बिना तीलकका हमारे वीरादरीमे शादी नहि होती । अब तो लडकेका भाव भी इतना वढगयाहै कि पुछिए मत । बडी मुश्किल है । क्या करे हमारा अभाग करम जो हमारे घरमे तीन तीन वेटीया हुई "। उसको त्यो एकएक शव्द मेरो मनमा काँडा बिझेझैँ, सियोले घोचेजस्तै चसचस घोच्न थाल्यो । तरकारीको पैसा लिई ऊ जोडजोडले तरकारीको नाम लिँदै अघि वढ्यो । उथलपुथल मनमा कुरा खेलाउँदै म भान्सातिर लागेँ । ती दुखी पीडित बाबुको व्यथाको मर्म बुझ्ने कोसिस गर्दै । बारम्बार मेरो कानमा उसले भनेका एकएक शव्द गुन्जिरहृयो । छोरी पाउने जति सवै उसको नजरमा अभागीमा दरिए । छोरा पाउने भाग्यमानी ठहरिए । उसको छोरीहरूको ठाउँमा आफूलाई राखी सोचेँ ...आफूहरू छोरी भएकै कारण बाबुले गर्नु परेको दुखपीर, परिश्रम देख्दा ती छोरीहरूको मन कति दुख्दो हो । हीनतावोध भई बिना अपराध आफूलाई दोषी ठानी कति आत्माग्लानि र पश्चातापको आगोमा जल्दा होलान् । त्यस्तो बोझलिो वातावरणमा हुर्किएका छोरीले कहिले आफना इच्छा आकाङ्क्षा रहर बाबुआमा सामु खुलस्त व्यक्त गर्न सके होलान् । मनमा दबाउँदै लाचार मनको मनमै रहृयो होला । छोरीछोरी भएको घर भनी गाउँलेले पनि कति हेप्दा होलान् । कति घोचपेच गर्दा होलान् । अहो Û मानिस कतिसम्म अविवेकी र अबुझ वन्न सक्छ हगि । यही छोरी जात नभई दिए संसारको सृष्टि नै ठप्प हुन्छ । भगवान्ले कत्रो वरदान दिएका छन् छोरी जातलाई । पृथ्वीजस्तै शहनशील र मानव जन्मदातृ तर भगवान्का यी वरदान लत्याई छोरीलाई तुच्छ काम नलाग्ने निर्जीव वस्तुसरह ठान्दछन् । छोरीको भन्दा वरु गाईवस्तुको मान्यता र महìव राख्छन् होला । किनभने गाईवस्तु पैसा हालेर किनेको हुन्छ । छोरी, जसले जस्तै दुःख पीर सहेर पनि अर्काको घर धानेकी हुन्छे । उसको वंश चलाउन सन्तान जन्माउँछे । उसैलाई अपमान र तिरस्कृत गर्दै जलाउँछन् । कोही कुटिकुटी घरबाट निकाल्छन् । पैसासँग तुलना गर्दै मूल्यहीन ठान्दछन् । छोरीका बाबुआमाले मूल्यविहीन काम नलाग्ने वस्तु सुम्पेर बदलामा मनग्ये ज्याला नदिए जस्तो पो ठान्छन् । कस्तो विडम्बना अर्काको घर सम्हाल्न पालिपोसी सक्षम छोरी पनि दिनुछ । त्यसमाथि मागेजति पैसा पनि....कत्रो अत्याचार । छोरीका बाबुआमा समाजमा आफू निर्धो निचो भई अपमानित, अपहेलित ठानी सधैँ झुकिरहन्छन् । समाजले प्रहार गरेको वचन वाणका पीडा सही दिन्छन् । यी सब कुराले विचलित मेरो मन विद्रोही बन्छ । धेरै दिनपछि आज ती वृद्ध देखा परे । निक्कै खुसी देखिन्थे । प्रशन्नताले ती सुकेका गालामा पनि चमक र लालीमा छरिएको थियो । मैले पनि खुसी व्यक्त गर्दै भने "धेरै दिनपछि देखा पर्‍र्यौ नि Û के हो निकै खुसी पनि देखिन्छौ "? उसले हँसिलो मुहार पार्दै भन्यो-"हो हजुर मेरी बडी वेटी की शादी हो गई । भगवान् की दयासे एक वेटीका घर बस गया । अब और दो है उनका भी घर बस गया तो गङ्गा नहाउ " भनी खुसी व्यक्त गर्‍यो । उसलाई गहिरिएर नियालेँ र सोचेँ कठै विचराको जीवनको उद्देश्य र सपना भन्नु छ केवल छोरीहरूको बिहे । चौबीसै घण्टा त्यही छ । आफ्नो रहर सुख सुविधा भन्नु केही छैन । अर्जुनदृष्टि राखेका ती वृद्धले अर्जुनले घुमिरहेको माछाको आँखा मात्र देखेजस्तै तिनले पनि रातदिन खाइनखाई मिहिनेत दुख केवल छोरीहरूको बिहेका लागि गर्दै थिए । कत्रो मूल्य चुकाउँदै थिए, छोराको आशामा छोरीछोरी पाएर । यी सब कुराले दुखी बनाउँदै आत्मामा कति चोट पर्ला ती छोरीहरूको । विवश वैराग्य छुटी जीवन अभिशाप लाग्दो हो । यस्तै बाबुआमाको दुःख देख्न नसकी भारतको एउटा गाउँका चार छोरीहरूले एकैचोटी नदीमा हामफाली आत्म हत्या गरेका थिए रे बाबुआमालाई दुःख पीरबाट मुक्ति दिन । सानै उमेर भए पनि जीवनदेखि कति विरक्तिएका थिए होलान् त । यस्ता दुखद घटना कति सुनिन्छ । के मन आद्र हँुदैन ? मानवताका भावना के यस समाजबाट हराई सक्यो ? आत्मारहित मानव वस्ती हो त यो समाज ? एक दिन ती वृद्ध अलि आत्तिएजस्तो, डराएजस्तो लाग्यो र सोधँे "के भयो ?" ''मेरा दिन भरका कमाई लुट लिया" उसले भन्यो । ''कसरी "? फेरि सोधेँ । "थोडा अँधेरा था कहा से तीन चार लडके आए और हमको धमकाके लुटके ले गए "। चिसो मन लिई सोचेँ कति संवेदनाहीन बनेका आजका पिढी । भोकप्यास दुखकष्ट केही नभनी कमाएको यस्तो दुखी बूढाको पैसा चोर्न सक्ने । कति पाप लाग्ला । हुन त आज पापधर्मको कसलाई हेक्का छ र ? अर्काले कति दुःख मिहिनेत गरेको छ भन्नेसँग के मतलव ? मरेका मानिसलाई त लुट्न पछि नपर्ने आजको समाज छ । ''अलि उज्यालैमा डेरामा जानु नि'' मैले भनँे । उसले टाउको हल्लाउँदै "अब त्यस्तै गर्छु " भन्यो । छोरीको बिहे गर्न तिलक दिनु पर्ने कुपर्था कुरीतिले गर्दा यी बूढाजस्तै कति मानिसहरू यस्तो दुःखको जाँतोमा पिसिएका होलान् । छोरीका बाबु मरीमरी कमाउने, छोरा पाउनेले सित्तैमा खाने कत्रो अन्याय । के यस प्रथालाई समाजवाट निर्मूल पार्न सकिँदैन ? सबैले बहिस्कार गरे असम्भव भन्ने के छ र ? निकै दिनपछि ती वृद्ध फेरि देखा परे । सार्‍है दुखी विक्षिप्तजस्तो लाग्यो । आँखा पनि रातोरातो, अमिलो निचोरेजस्तै फुङ्ग फुस्रो अनुहार थियो । मैले चिन्तित हुँदै सोधेँ "के भो ? सन्चो भएन की क्या हो ? '' उसले निकै वेर आफूलाई सम्हाल्ने कोसिस गर्‍यो तर सफल भएन । नयन सरोवरमा अटाइनअटाई भरिएका आँशु बहन हतारिएझैँ उसको भक्कानो छुट्यो । दुःखले थिलथिलो मन कसैको सहानुभूतिका दुई शब्दले मात्र पनि पग्लि हाल्दो रहेछ । आँसु झार्दै भन्यो "मेरे बडी वेटी जिसकी अभिअभि शादी हुई थि जल कर मर गई "। स्तब्ध भए म । मनमा राँको बलेझैँ औडाहा भयो । उसले मृत्युको कारण नभने पनि मेरो मनले लख काट्यो पक्कै मृत्युको कारण "तिलक" हुनु पर्छ । मागे जति यी गरिब बाबुले दिन सकेनन् होला । रिसले मेरो मुटु जोडजोडले ढुकढुक गर्दै थियो । ती वृद्धलाई सान्त्वना दिने मैले कुनै शब्द पाइँन । मैले सान्त्वना दिँदैमा उसको दुःख कम हुने पनि हैन । रसाएका नयन लिई निःशव्द दुखी मनले उसलाई हेरिरहेँ । गम्छाले मुख छोपी निकै बेर ऊ रोयो । उसको मनमा कत्रो चोट लागेको छ भन्ने अरूलाई के थाहा । विस्तारै उसलाई सम्झाउँदै भने "हिम्मत राख तिमीले नै हिम्मत हारे घर कसले सम्हाल्छ । सायद उसको भाग्यमा यस्तै थियो होला "। सहानुभूतिका शब्दले उसको घाउमा मलहम लगाउने कोसिस गरे । सम्झाउँदै भने "अब छोरीहरूलाई बिहे गर्ने हतार नगर । त्यो बिहेमा लाग्ने पैसा बैङ्कमा राख र छोरीहरूल्ााई पढाउ । छोरीले पढेर आफ्नो खुट्टामा उभ्भिएको भए आज यो दिन आउँदैनथ्यो होला । अरूको भरमा बाच्न पर्दैनथ्यो । राम्रोनराम्रो छुट्याउन सक्थे । न्यायका लागि लड्न सक्थे । तिमीलाई यति पीडा पनि हुँदैनथ्यो । त्यसपछि मैले वृद्धलाई यताउता कहीँ कहिल्यै देखिनँ । त्यो वृद्ध कहाँ गयो केही भयो कि भनी मनमा खलबली भइरहन्थ्यो । लामो समयपछि एक दिन ती वृद्धका परिचित तरकारी बेच्दै हिँडेको भेटेँ र सोधँे "त्यो बूढो कहाँ गयो ? हिजोआज देखा पर्दैन नि ?" उसले लामो सुस्केरा हाल्दै भन्यो "दुखसे मुक्ति पाया, बडा दुखीयारा था वेचारा । दिमागमे ज्यादा जोड पड्नेसे लगताहै उसका दिमागका सन्तुलन विगड गया और पागल हो गया । अब गावँमे ही घुमता रहता है । कभि जोड जोडसे हँसता है कभि रोता रहता है । वहुत दयनीय अबस्था है " । मैले त्यसभन्दा अगाडि उसको वारेमा सोध्न सकिनँ । सोचँे भगवान् पनि कति निर्दयी बन्न सक्छ ? दुखपीरको भारी वोकाएर नपुगी पागलसम्म बनाई दिए । अहो...अब आमाछोरीको के हाल भयो होला ? सम्झदैँ मन एक तमासले खल्लो भयो ।